Sürekli Üreten Bir Entelektüel: Samih Rifat

Pera Müzesi, sanat, edebiyat ve düşün dünyasının önemli isimlerinden Samih Rifat’ın üretimlerine odaklanan “Çok İş Var Yapacak” sergisine ev sahipliği yapıyor. Küratoryal danışmanlığını Serhan Ada’nın üstlendiği sergi, Rifat’ın şiir, çeviri, fotoğraf, yazı, film ve müzik gibi farklı disiplinlerdeki üretimlerini ilk kez kapsamlı biçimde bir araya getiriyor. 2007 yılında hayata veda eden Rifat’ın entelektüel mirasını görünür kılmayı amaçlayan sergi, sanatçının üretimleri aracılığıyla hem bireysel yolcuğunun izlerini hem de bir dönemin düşünce hayatına dair çok katmanlı bir harita sunuyor.

“Çok İş Var Yapacak” sergi fikri nasıl ortaya çıktı?

Geniş ilgi alanlarıyla yetkin bir kültür insanı olan Samih Rifat üzerine bir sergi ve kitap yapmak fikri uzun zamandır gündemimizdeydi. Bundan yaklaşık iki yıl önce yazar Zeynep Avcı, Samih Rifat’ın arşivini toparlayarak Pera Müzesi’ne getirdi, onun da desteğiyle bu çok yönlü ve çok parçalı arşivi düzenleyerek işe başladık diyebilirim. Çok yönlülük meselesinden yola çıkarak, onu tanıyan ve doğru yorumlayabileceğine inandığımız bir ekiple - Zeynep Avcı, Serhan Ada, Esra Özdoğan, Ahmet Elhan ve Nevzat Sayın - “bir sanat ve düşünce eylemi” olarak tanımlayabileceğimiz entelektüel yaşamını ve üretimlerini sade ve olduğu gibi vermeye çalıştık.

Sergiye adını veren “Çok İş Var Yapacak” ifadesi, Rifat’ın yaratıcı dünyasına dair nasıl bir ipucu veriyor?

“Yapacak çok iş var, zaman az”, Samih Rifat’ın notlarından, serginin küratoryal danışmanı Serhan Ada’nın çıkardığı ve başlığa taşıdığı, onu çok iyi özetleyebilecek sözlerden biri. Farklı kültürel konularda son derece meraklı, öğrenme ve üretme konusunda sonsuz iştahlı bir yapıya sahip Samih Rifat. İlgisi olduğu her konuda sürekli üreten bir entelektüel. Yazan, çizen, çeviren, derleyen, fotoğraf çeken, belgesel film yapan, gitar çalan, yayın yöneten bir “mimar!” Yaşamı çok parçalı bir üretkenlik. Bu ifade, sanat ve düşünce hayatının tam ortasında yer almış alçakgönüllü bir aydının zamanla kurduğu ilişkiyi çok iyi anlatıyor. Bizim yaptığımız daha çok bu parçalı bütünü dengeli, saygılı bir biçimde yapılandırmaya çalışma çabası.

Rifat’ın çok yönlü üretimlerini bir araya getirirken nasıl bir seçki yolu izlediniz?  Sergiyi hazırlarken sizi en çok zorlayan neydi?

Sergiyi merak ve keyifle hazırladık. Çünkü her malzeme başka bir sürpriz barındırıyor, iç içe geçmiş ama farklı parçalar birbirini besliyor. Zorluk diyemem ama sergide ve kitapta Samih Rifat’ın etik ve estetik anlayışına uygun bir bütünlük oluşturma telaşı, yaratma sürecini, üretimlerini doğru yorumlama ve aktarabilme kaygısı hep vardı. Hiçbirini öne çıkarmadan ama geride de bırakmadan sunmak. Onu olduğu gibi ne eksik ne de fazla vermek önemliydi bizim için. İlk kez sergilenen fotoğraflarının seçimini Samih Rifat’ın arşivindeki baskın temaları ve fotoğrafların estetik değerlerini göz önünde bulundurarak Esra Özdoğan ve Ahmet Elhan yaptı. Serginin konseptini ve sergileme tasarımını ise Bülent Erkmen üstlendi. Samih Rifat’ın yaşamının bu çok parçalı yapısının bir yansımasını vermeye çalıştı. Bir retrospektif anlayış içinde, onun adına bir seçki yapmaya çalışmadan, sadece onun yaptığı işlerle ve ondan alınan alıntılarla “göstermek” istedi. Görünmeden gösteren anlayışın anlamlı örneği olan Samih Rifat’ın kendisini göstermeden, yaptığı işlerin dışındaki hayatına da değinmeden onu “sergilemek” istedi. Herhangi bir sınıflandırma yapmadan, işlerin anlamsal birlikteliğini sergileme birimlerinin içinde kurarak bu birimlerin sergi mekânının bütünündeki dokusal yapısı içine yaydı. Tıpkı yaptıklarının onun yaşamının bütününe yayılması gibi.

Fotoğraf, şiir, yazı… Sergide bu üretimler arasında neredeyse sezgisel bir geçiş hissediliyor. Sizce Samih Rifat’ın sanat anlayışında şiir nasıl bir yer tutuyor?

Şiir yaşamının her alanında var, hep iç içe, hep şiirsel bir bakış açısı var. Her zaman yazmak, çevirmek ve derlemek biçiminde olmasa da yakından bakıldığında onun tüm üretimlerinde genel olarak bir şiirsellik görmek mümkün. Sağlığında hiç ortaya çıkarmasa da şiir hep yazmış, ölümünden sonra yayımlanan tek şiir kitabı Çocuğu Anlat Bana, Enis Batur’un da söylediği gibi “Has şiir okuru kitabı es geçmemeli”.

El yazması defterler, notlar, çizimler… Ziyaretçilerin belki de ilk kez göreceği bu belgeler içinde sizi özellikle çarpan, bugünün izleyicisine de seslenen bir ayrıntı oldu mu?

Samih Rifat’ın defterleri, notları, el yazıları ve en önemlisi de fotoğrafları ilk kez sergileniyor. Üretim süreci bugünün hızlı ve sığ dünyasında örneğine pek rastlamadığımız bir durum. Bir tür keşif alanı olarak da kurgulamaya çalıştığımız sergi, daha derinden bakmak isteyen izleyiciler için pek çok sürpriz barındırıyor.

Rifat’ın fotoğrafı bir “zanaat” olarak gördüğünü ama ona şiirin gölgesini taşıma isteğini de dile getirdiğini biliyoruz. Bu ikilikte sizce bir çelişki mi var, yoksa şiirle fotoğraf arasında kurduğu köprüde başka bir şey mi anlatıyor bize? 

Samih Rifat’ın yaptığı işler içinde kendine en yakın bulduğu fotoğrafçılıktı; fotoğraf sanatçısı değil fotoğrafçı nitelemesini tercih ederdi. Fotoğrafları, sergilerde yayımlansın, yazılara eşlik etsin, kitaplarda kullanılsın istedi. Sergilemeyi hiç düşünmedi, sergi açmadı. İlk kez sergileniyor fotoğrafları. Rifat’ın fotoğraf seçkisini yapan fotoğrafçılardan Esra Özdoğan, onun dil ve şiir anlayışındaki yalınlığın hem yazıları hem de şiirlerinde benimsediği hümanist değerlerin, çocukluk gibi yaşamın gelip geçiciliği ve doğanın sarsılmaz gücü gibi temaların fotoğraflarında da kendine geniş yer bulduğunu söylüyor. Çelişkiden ziyade diğer medyumlarla – resim, şiir – buluşma, bir tür iç içelik söz konusu.

“Samih Rifat: Çok İş Var Yapacak” isimli sergi, 17 Ağustos 2025 tarihine dek Pera Müzesi’nde ziyaret edilebilir.