Bir Filmin Hikâyesinden Disiplinlerarası Bir Sergiye: “Karanlık Dünya”

Sanatçı Mike Bode ile senarist Caner Yalçın’ın, Metin Erksan’ın yönettiği ve Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun senaryosunu yazdığı Karanlık Dünya filminin yapım aşamasından itibaren karmaşıklaşmaya başlayan hikâyesini 1950’ler Türkiye’sinin kültürel iklimi içerisinde inceledikleri, filmle aynı adı taşıyan sergileri 14 Aralık’a kadar Salt Galata’da sanatseverlerle buluşuyor.

“Karanlık Dünya” sergisi bir sanatçı ile bir senaristin uzun soluklu, disiplinlerarası araştırmasına dayanıyor. Sergi, filme kültürel, politik ve tarihsel süreçlerin şekillendirdiği bir nesne olarak yaklaşıyor. Bode ve Yalçın, bu sergide değiştirilmiş versiyonlar, tartışmalar, söylentiler, çelişen tanıklıklar ve arşiv malzemeleriyle birçok soruyu gündeme getiren filmin etrafında gelişen anlatılara bakıyor.

Filmin hikâyesi şöyle: Toplumsal gerçekçi bir yaklaşımla Sivrialan (Sivas) ve Ürgüp’te (Nevşehir) çekilen film, Âşık Veysel’in çocukluğundan tanınmış bir halk ozanı oluşuna uzanan öyküsünü, melodramatik bir gönül hikâyesi etrafında örer. Ancak dönemin tarımsal kalkınma ve kırsal modernleşme politikalarına uygun olarak yeniden kurgulanan filmin anlatısı beklenmedik şekilde yön değiştirir. Erksan’ın ifadesine göre United States Information Service’ten [Amerikan Haberler Merkezi] alınmış, Hudson tarlalarındaki biçerdöverlere ait görüntüler ile sonradan İstanbul’un çeperlerinde çekildiği söylenen okul ve dispanser sahneleri, idealleştirilmiş bir köy imgesi sunmak için kullanılır. Bu eklemeler, Veysel’in yaşam öyküsünü geri plana iterek filmi dönemin resmî ideolojisinin taşıyıcısı bir propaganda aracına dönüştürür. Değişikliklerin ardındaki nedenler arasında, Ankara’daki Merkez Film Kontrol Komisyonu’nun Aralık 1952–Kasım 1953 tarihli üç raporunda bildirdiği sansür kararları vardır. Raporlarda hangi sahnelerin sakıncalı görüldüğü açıkça belirtilmemekle birlikte, toplumun kusursuz bir şekilde temsil edilmesi kaygısı öne çıkar. Yapımcı Atlas Film’in kurguda yaptığı değişikliklerin ardından film, Âşık Veysel’in Hayatı adıyla 31 Aralık 1953’te vizyona girer. İsmiyle birlikte tüm atmosferi değişen filmin yaratım süreci, ticari kaygılar ve ideolojik gerilimler, filmi eklektik bir ürün hâline getirir. Bugün film ve filmin hikâyesi hâlâ eksik. Filmin sansüre uğramadan önceki kurgusu ve yapılan değişikliklerden sonra gösterime girmiş versiyonu bilinmiyor.

Salt’tan Gülce Özkara tarafından programlanan sergide sunulan arşiv malzemeleri, sanatsal pratik aracılığıyla yeniden etkinleştirilebilecek birer unsur olarak ele alınıyor. Bu malzemelere, bir dizi video enstalasyonu ile filmin uğradığı müdahale ve dönüşümlerin, kopyalar arası farklılıkların izini süren bir senaryo eşlik ediyor. Karanlık Dünya’yı yeniden inşa etmek yerine katmanlarına ayıran sergi, filmin dolaşımına yön veren ideolojileri, sansür mekanizmalarını ve üretim koşullarını irdelemeye yönelik hatlar oluşturuyor.

​“Karanlık Dünya” başlıklı sergi 14 Aralık tarihine kadar Salt Galata Mastercard Sergi Mekânı’nda görülebilir. Sergiye bir dizi kamu programının yanı sıra kasım ayında yayımlanacak bir e-yayın eşlik edecek. Programlarla ilgili ayrıntılı bilgi saltonline.org’dan takip edebilirsiniz.